Istnieją różne motywacje kontynuowania nauki na studiach wyższych, ale perspektywa podwyższenia dochodu jest z pewnością jedną z ważniejszych. Od kilku lat, dzięki programowi MNiSW Ekonomiczne Losy Absolwentów (ELA) mamy możliwość śledzenia tego, jak młodzi ludzie radzą sobie na rynku pracy po uzyskaniu dyplomu. Na tle innych badań dochodów, wyniki zawarte w zbiorze danych ELA są wyjątkowe, ponieważ pochodzą z rejestrów ZUS, a nie z badań sondażowych. Charakteryzują się więc znacznie większą dokładnością i pokryciem całej populacji. ELA zawiera kilkanaście wskaźników charakteryzujących aktywność zawodową po ukończeniu poszczególnych kierunków studiów, ale nas interesować tu będzie mediana dochodu uzyskiwanego rok po ukończeniu studiów. Z jednej strony okres 12 miesięcy to stosunkowo mało, aby absolwent ustabilizował swoją sytuację zawodową, ale z drugiej uchwycenie dochodu w tym właśnie momencie pokazuje położenie na rynku pracy, będące bezpośrednim następstwem studiów oraz – co wiemy z innych badań – jest wyraźnie skorelowane z dochodem uzyskiwanym w późniejszych etapach kariery. Dane analizowane poniżej dotyczą absolwentów z 2015 roku.
Co pokazują wykresy?
Na poniższym wykresie prezentujemy fragment tego zróżnicowania. Skupiliśmy się na najpowszechniej dostępnych kierunkach studiów oraz uczelniach z głównych ośrodków akademickich (w istocie z miast wojewódzkich oraz dodatkowo z Gliwic i Częstochowy). Ograniczyliśmy się też do absolwentów studiów dziennych drugiego stopnia lub jednolitych. Wszystko to miało na celu większe wystandaryzowanie (porównywalność) rezultatów.
Wartości przedstawione na wykresie pochodzą z prostego modelu regresji i pokazują o ile dochód jest większy (wartości z plusem) lub mniejszy (z minusem) od wartości referencyjnej. Tę ostatnią stanowił poziom dochodu uzyskiwany rok po zakończeniu dowolnych innych studiów drugiego stopnia (czyli kierunków innych niż, te wymienione na wykresie – w praktyce chodzi o kierunki rzadziej obecne na uczelniach). Wartość ta wynosi 2.442 zł brutto (mediana dochodu ze wszystkich źródeł). Nie wchodząc w statystyczne szczegóły trzeba dodać, że to są wartości uzyskane przy kontroli ośrodka akademickiego (więc niejako niezależne od premii za konkretną uczelnię i lokalizację miejsca pierwszej pracy).
Zarabiać jak filolog ugrofiński
Pierwszą obserwacją płynącą z danych ELA jest ogromne zróżnicowanie dochodów absolwentów poszczególnych kierunków. Nie jest zaskoczeniem to, że w czołówce rankingu kierunków uporządkowanych pod względem medianowego dochodu znajdują się absolwenci nauk technicznych: informatycy, absolwenci kierunku automatyka i robotyka, czy mechanika i budowa maszyn. Zaskakuje raczej to, że tuż za nimi plasują się absolwenci (w zasadzie głównie absolwentki) pielęgniarstwa – znacznie wyżej niż kierunku lekarskiego, choć nie jest to porównanie w pełni rzetelne (wejście w zawód lekarski poprzedzone jest stażem i rezydenturą). Wysokie medianowe zarobki uzyskiwane tuż po studiach w zawodach związanych ze wspomnianymi kierunkami wiążą się z dużym bieżącym popytem na takie kwalifikacje. Gdybyśmy przyjrzeli się szczegółowo również pozostałym, rzadziej pojawiającym się w ofercie uczelni kierunkom, to znajdziemy wśród nich również inne, których absolwenci już na staracie kariery zarabiają przeciętnie ponad 5.000 zł (np. telekomunikacja, metody ilościowe w ekonomii). Rynek hojnie wynagradza również rzadkie, wąskie specjalizacje humanistyczne, takie jak niektóre filologie (ugrofińska na UW daje rok po jej zakończeniu przeciętnie 5.371 zł).
Dolna część wykresu zawiera głównie kierunki, które można określić jako „para-akademickie” czy „zawodowe”, np. kosmetologia, turystyka i rekreacja, fizjoterapia. Prowadzą one przeważnie do pracy w sektorze usług osobistych, która nie wiąże się z tak wysokimi zarobkami jak w zawodach specjalistycznych. Obok nich pojawiają się kierunki społeczne i humanistyczne, które z kolei oferują wiedzę mniej sprofilowaną zawodowo. Choćby z tej racji wejście na rynek pracy jest dla ich absolwentów względnie trudniejsze (zwłaszcza w wymiarze dochodu). Dodatkowo wiele z tych kierunków ma charakter masowy, więc wytwarzają dużą podaż przy względnie niskim popycie. Dane ELA pokazują również, że odsetek absolwentów, którzy mieli za sobą doświadczenie bezrobocia w rok po zyskaniu dyplomu w dużej mierze oddaje to, co widać na wykresie 1. Ci, który nie wpadli w bezrobocie, znaleźli zatrudnienie poniżej kwalifikacji. Czas spędzony na rynku pracy będzie zapewne działał na ich korzyść, jednak dodatkowe doświadczenie nie zamknie obserwowanej luki płacowej.
Nie tylko kierunek, ale także miasto
Wybór kierunku studiów silnie wpływa na dochód, ale siła dyplomu różni się również pomiędzy ośrodkami akademickimi. Również te zróżnicowania są spore i potwierdzają to, co o nierównościach dochodowych w Polsce wiadomo od dawna (wykres 2. – ze statystyczną kontrolą kierunków). Siła „nabywcza” dyplomów jest największa w przypadku politechnik i uniwersytetów w dużych miastach – Warszawie, Gdańsku, Krakowie czy Wrocławiu. Przeciętny dochód absolwenta spada wraz z peryferyjnością uczelni. Absolwenci uczelni kieleckich, białostockich, czy rzeszowskich zarabiają (po tych samych kierunkach) kilkaset złotych mniej, niż studenci z dyplomem uzyskanym w dużych warszawskich uczelniach. Na przykład absolwent informatyki w Warszawie dostanie przeciętnie 5.800 zł brutto, a z Białegostoku 4.500 zł. Nie ma wątpliwości, że za różnice te odpowiada nie tylko jakość edukacji, ale również specyfika lokalnych rynków pracy. Relacja pomiędzy studiami a pracą nie sprowadza się jedynie do faktu, że absolwenci uczelni w mieście A najczęściej podejmują pracę w mieście A. Znaczenie mogą mieć również takie czynniki jak rozeznanie w ofertach pracy, czy doświadczenia zawodowe zdobyte jeszcze w czasie nauki (np. staże). Gdybyśmy chcieli rzetelnie orzekać o różnicy kompetencji stojącej za dyplomami tego samego kierunku w różnych ośrodkach, powinniśmy porównywać osoby, które znalazły się na jakimś „trzecim”, zewnętrznym rynku pracy (np. za granicą).
Podsumowując
ELA dostarcza niezwykle cennych informacji na temat położenia absolwentów i wiedzę tę można wykorzystać do reformowania niektórych polityk publicznych. Wydaje się, że szczególna troska powinna być skierowania do humanistów i absolwentów nauk społecznych. Zapotrzebowanie na nich niewątpliwie istnieje, ale (a) jest w niektórych „tradycyjnych” specjalnościach mniejsze niż podaż, (b) wymaga nieco innych kompetencji, niż te obecnie oferowane. Nie chodzi o zamienienie uniwersytetów w szkoły zawodowe, ale o to, aby studia humanistyczne i społeczne nie kształtowały absolwenta zgodnie z kanonami akademickimi sprzed 20 czy 30 lat. Biegłość w językach obcych, obeznanie z technologiami informatycznymi, podstawy programowania, kompetencje organizacyjne – to są rzeczy niezbędne do dobrego odnalezienia się na współczesnym rynku pracy.