O starzeniu się społeczeństwa i kryzysie demograficznym dyskutuje się w Polsce już od paru lat, a jedną z ważnych przesłanek stanowią prognozy ludnościowe GUS. Konsekwencje zmian w strukturze demograficznej społeczeństwa są wielorakie, od wpływu na szkolnictwo, przez bilansowanie się systemu emerytalnego, po proporcje opieki nad osobami najmłodszymi i najstarszymi (zarówno w skali sektora usług, jak w indywidualnym budżecie czasu każdego z nas). Zamiast patrzeć wprzód (prognoza), poszukując alternatywnych scenariuszy ludnościowych, postanowiliśmy spojrzeć wstecz i pokazać kwestię starzenia się społeczeństwa w dwóch prostych wykresach ilustrujących wieloletnie trendy.
Pierwszy wykres przedstawia „starzenie się społeczeństwa” w sposób dosłowny – jako wzrastającą w czasie medianę wieku w podziale na płeć. Gdyby ustawić całe społeczeństwo w dwuszeregu – od najmłodszych do najstarszych – to w roku 1950 mężczyzna pośrodku swojego rzędu miałaby 24 lata, a kobieta – 27 lat (ten drugi rząd byłby po prostu wyraźnie dłuższy). W roku 2015 środki tych szeregów wypadały na 38 i 41 roku życia. Co istotne, stabilny trend utrzymuje się od początku lat 70-ych. Zatem mimo, że o problemie demograficznym intensywnie dyskutuje się w Polsce od stosunkowo niedawna, to sytuacja i prognozy nie mogą być jakimkolwiek zaskoczeniem od bardzo dawna. Co również znamienne – cezura roku 1989 praktycznie nie jest na wykresie widoczna (poza okresowym wzrostem różnicy między kobietami i mężczyznami), więc zmiany ustrojowe, gospodarcze i inne nie zapisały się dystynktywnie na procesie starzenia społeczeństwa. Wszystko to dobitnie pokazuje, że kryzys demograficzny nie dopadł Polski znienacka, ogólna tendencja utrzymuje się od ponad 40 lat.
Drugi, równie prosty wykres, daje dodatkowy wgląd w charakter trendu. Widzimy na nim podstawowe komponenty procesu starzenia się społeczeństwa – zmieniającą się proporcję ludzi młodych do ludzi starych. O ile w roku 1950 osoby w wieku 65+ stanowiły zaledwie 5% populacji (na czym ważyły także straty wojenne), to z czasem ich udział stabilnie rośnie (drobne fluktuacje związane są z sekwencją wyżów i niżów), by w 2015 roku stanowić już 16% społeczeństwa. Według GUS w roku 2050 odsetek ten, w każdym z czterech rozpatrywanych przez demografów scenariuszy, wyniesie ponad 30%. Z kolei dzieci w wieku do 14 lat (czyli tzw. wieku „przedprodukcyjnym”) stanowiły ponad 1/3 wszystkich Polaków w roku 1960 (szczyt okresu „baby boom”), ale z czasem ten odsetek szybko spadał. Okresowa „górka” w latach 80-ych to czas, w którym powojenni „baby-boomerzy” założyli rodziny. Spadek udziału dzieci w społeczeństwie wyhamowuje dopiero mniej więcej w dobie akcesji Polski do UE, co jest w istocie drugim „echem” powojennej eksplozji urodzeń (tym razem to wnuki „baby-boomerów” zakładają rodziny). W zależności od scenariusza GUS przewiduje, że udział osób najmłodszych wyniesie w 2015 roku od 11% do 14%, a więc tak czy owak jeszcze nieco spadnie.
Wykres pokazujący co się dzieje na końcach piramidy populacyjnej dobitnie przekonuje, że prognozy wybiegające o 35 lat wprzód nie są „wróżbiarstwem”, ponieważ podstawową przesłanką stanu ludności w danym momencie jest uprzedni potencjał reprodukcyjny. Dzisiejsze dzieci, to jutrzejsi rodzice. Dziś wiemy zatem, że jutrzejszych rodziców jest ponad dwukrotnie mniej niż 40 lat temu, więc ewentualna endogeniczna („samodzielna”), krótkookresowa korekta demograficznego trendu jest możliwa tylko w wąskim zakresie. Nawet jeśli założymy, że wyraźnie wzrośnie przeciętna liczba urodzeń, to przecież wymnażamy ją przez liczbę matek, których w najbliższych latach wciąż będzie ubywać. Obecnie kobiet w wieku 20-34 lat jest 4,1 miliona, za 15 lat będzie ich 2,8 mln (tyle liczy dzisiejsza kohorta dziewczyn w wieku 5-19 lat, zob. raport GUS).
Czy to wszystko znaczy, że przyszłość demograficzna Polski ziści się ściśle według scenariuszy GUS? Otóż niekoniecznie. Najsłabszym ogniwem predykcji demograficznej są bilanse migracyjne. Jej autorzy opierali się na tendencjach z ostatnich lat, przewidując, że emigracja będzie przez jakiś czas przeważała nad imigracją, a około roku 2035 zbilansują się one. Jest to bardzo statyczna i konserwatywna przesłanka. Już w tej chwili mówi się przeważnie o około milionie Ukraińców pracujących w Polsce, ale ta liczba stale rośnie. Liczba pochodzących z różnych stron świata chętnych do osiedlenia się nad Wisłą oraz liczba chętnych do wyjazdu z Polski za pracą są pochodną różnic rozwoju gospodarczego. Znaczenie ma nie tylko poziom życia tutaj, ale także poziom życia w innych krajach. W sytuacji wzrostu PKB i przy brakach w sile roboczej nasz kraj zaczyna „demograficzne ssanie”, podczas gdy kraje ogarnięte kryzysami, wojną i opresywne wobec własnych obywateli „wypychają” część swojej ludności. W tej sytuacji utrzymywanie predykcji o ujemnym do zerowego bilansie migracyjnym wydaje się nierealistyczne. Napływ ludzi do pracy oznacza równocześnie napływ młodszych roczników, a więc potencjalną zwyżkę przyrostu naturalnego. Podczas gdy medianowy Polak zbliża się do pięćdziesiątki, medianowy mieszkaniec wielu krajów tzw. globalnego południa to piętnastolatek. Różnice cywilizacyjne są więc jednocześnie różnicami wiekowymi. Nasilanie się zewnętrznych „uzupełnień demograficznych” już od dawna jest udziałem społeczeństw zachodnich, a Polacy – wedle wszelkich kryteriów – stopniowo dołączają do tej grupy.
Czy to rychło zatrzyma „starzenie się” społeczeństwa? W 2014 GUS przewidywał, że wzrost mediany wieku nieco spowolni po roku 2040, ale w 2050 wyniesie ona ponad 50 lat. Nawet przy ostrej korekcie założeń dotyczących migracji nie można przewidywać, że w ciągu jednego pokolenia obecny trend zostanie odwrócony. Na pewno więc „starzenie się” nie zostanie powstrzymane w krótkim czasie – wymagałoby to ogromnej fali imigracyjnej, na którą Polska niekoniecznie jest gotowa politycznie i społecznie. Paradoksalnie jednak obniżenie wieku emerytalnego, bez żadnych dodatkowych korekt, może jeszcze zwiększyć „demograficzne ssanie” Polski, ponieważ w perspektywie kilkunastu lat relacja liczby pracujących do liczby pobierających świadczenia może okazać się tak niekorzystna, że potrzebna będzie natychmiastowa interwencja – albo nagłe podniesienie wieku emerytalnego albo szersze otwarcie drzwi dla imigrantów zarobkowych. Trzeba bowiem pamiętać, że nawet wzrost urodzeń wynikający z programów demograficznych państwa (jak 500+) nie wpłynie na liczebność rodzimej siły roboczej i zmianę dynamiki ludnościowej wcześniej niż za 20-30 lat. Obecnie przeciętny wiek podjęcia pierwszej pracy to ok. 22 lata, a mediana wieku urodzenia pierwszego dziecka wynosi ponad 27 lat. Co więcej, jeśli nastąpi szybki wzrost dzietności, to w populacji większy będzie nie tylko udział osób w wieku „poprodukcyjnym” (na emeryturę zaczynają właśnie przechodzić „baby-boomerzy”), ale również w wieku „przedprodukcyjnym”, a w konsekwencji kategoria osób pracujących może okazać się zbyt mała, by podołać niezbędnym obciążeniom fiskalnym na rzecz niepracujących (alternatywą jest szybki wzrost zadłużenia państwa, a więc przerzucenia dzisiejszych kosztów emerytalnych na kolejne pokolenia).
Postęp cywilizacyjny przynosi nieodwracalne, z punktu widzenia demografii, skutki kulturowe. Trudno dziś przewidywać, że młodzi ludzie masowo zechcą rezygnować z osobistego rozwoju w okresie młodzieńczym, w tym np. ze studiów czy podróży, by bardzo wcześnie oddawać się rodzicielstwu. Zaskoczeniem byłby także nagły wzrost liczby zawieranych małżeństw czy stabilnych związków w ogóle, a to one stanowią podstawę biograficznego zabezpieczenia w sytuacji posiadania dzieci (chodzi o rozłożenie ciężarów wychowawczych, nie tylko finansowych). Paradoksalnie więc sama finansowa łatwość utrzymania dzieci niekoniecznie najefektywniej służy zwiększeniu ich liczby – jeśli spojrzeć na to szerzej, bywa wprost odwrotnie (kiedyś trudniej było wykarmić dzieci, a rodziło się ich więcej). Kolejny paradoks – na tę sytuację wpływają także zmiany dotyczące seniorów, którzy zachowując względną sprawność fizyczną i intelektualną w momencie przejścia na emeryturę coraz częściej wybierają inne priorytety niż „pełnoetatowa” opieka nad wnukami. Jedni przeżywają drugą młodość, inni skupiają się na swoim zdrowiu i dobrostanie, a widząc poprawiającą się sytuację materialną swoich pracujących dzieci, mogą czuć się moralnie zwolnieni z konieczności bezpośredniej pomocy (oferując w zamian np. dodatkową pomoc finansową). Z kolei państwo bezpośrednio dotując dzieci zwiększa nie tylko prawdopodobieństwo samego ich posiadania (w relacji proporcjonalnej do dochodów rodziców), ale także zainteresowanie jakością opieki i edukacji. Często – znów paradoks – może to oznaczać rezygnację z publicznego przedszkola i szkoły, a więc podkopywać inne inwestycje państwa w tym obszarze. Te same pieniądze (prywatne inwestycje w edukację dzieci) mogłyby przecież zapewnić całodzienną, dobrej jakości opiekę nad dziećmi (zajęcia dodatkowe) ulokowaną na terenie macierzystej szkoły (bez konieczności wożenia dzieci na zajęcia pozalekcyjne. Chodzi także o łatwość zapewnienia potomstwu dobrej i łatwo dostępnej opieki zdrowotnej. Globalnie decyzja o posiadaniu i liczbie dzieci zależy bowiem nie tyle od stanu portfela, co od trudności związanych z godzeniem roli rodzica z innymi życiowymi potrzebami (praca zawodowa, samorealizacja). Wzrost dziennego spożycia kalorii mógł spowodować przejście demograficzne w neolicie, ale nie spowoduje go w epoce nowoczesnej antykoncepcji, miłości romantycznej i marzeń wziętych z Instagrama. Programy socjalne mogą zapewnić wzrost urodzeń w pewnych granicach, ale z pewnością samodzielnie nie zatrzymają kryzysu demograficznego. Nie gwarantuje tego również sam zwrot ku bardziej tradycyjnym wartościom, ponieważ pod pewnymi względami spowalnia on rozpoczęcie aktywności prokreacyjnej (pieczołowity dobór partnera, wartość wstrzemięźliwości seksualnej). Młodociana matka zachodząca cyklicznie w ciążę, to efekt nie tyle konserwatywnych wartości, co słabej edukacji i braku perspektyw życiowych.
Wiemy już, że ważną konsekwencją programu bezpośredniej premii finansowej za dzietność okazało się zmniejszenie liczby dzieci żyjących w ubóstwie. Trudno to przecenić. Jednocześnie nie wiemy jeszcze jakie będą efekty demograficzne 500+, ale możemy bezpiecznie założyć, że wyraźnie większe wśród uboższych niż wśród bogatych. Skoro oba efekty dotyczą głównie ludzi mniej zamożnych, należałoby rozważyć, czy w programie tym nie wprowadzić progu dochodowego, a zaoszczędzonych środków nie skierować na programy: (a) adaptacji i integracji imigrantów (nauka języka, zapobieganie gettoizacji), a nawet „drenażu mózgów” (masowe programy stypendialne uzupełniające ubytki, będące skutkiem „drenażu” z Polski) oraz (b) pośrednich (instytucjonalnych) inwestycji w dostępność, kompleksowość i jakość publicznych usług wychowawczo-edukacyjnych. Programy te mogą być zresztą w pewnej mierze współzależne, a ten drugi posiadałby równocześnie walor istotnego wyrównania szans, co jest ważne o tyle, że szkolnictwo jest w Polsce z każdym rokiem coraz mniej egalitarne. Oba miałyby zapewne mniejszy efekt doraźny, ale w dłuższej perspektywie ich zignorowanie może okazać się bardzo kosztowne społecznie.